یادگیری برای همه

همه جا و در تمام لحظات زندگی

اشاره

بیش از 75 درصد از یادگیری هایی که در کودکان و بزرگسالان رخ می دهد (که غالباً خیلی هم با ارزش هستند)، یادگیری غیر رسمی است که بر اساس نیازها و علاقه های یادگیرنده هدایت می شود. مادامی که با دوستان و خانواده در تعامل هستیم، از موزه ها، کتاب خانه ها و پارک ها دیدن می کنیم، تلویزیون تماشا می کنیم و مشغول کتاب یا روزنامه خواندنیم، درگیر یادگیری غیر رسمی هستیم. به گفته ی ویکتور هوگو، «هر حکایت دل نشینی و هر شعر زیبایی، سرشار از آموزش است.»

می توان گفت، ترویج یادگیری غیر رسمی در کشور، یک فرایند خود انگیزشی و کارآمد یادگیری در بسیاری زمینه هاست که متأسفانه به علت عدم مطالعه در مورد اهمیت آن، به وسیله ی مؤسسات یادگیری به رسمیت شناخته نشده است. در واقع در نظام آموزش رسمی، به یادگیری غیر رسمی کم توجهی شده است. یادگیری غیر رسمی نباید به عنوان شکل نامرغوب و درجه ی دوم یادگیری تلقی شود، بلکه باید پیشرو یادگیری رسمی باشد و همه ی مدیران آموزشی باید با ایجاد انگیزه در دانش آموزان، برای توسعه ی مطالعه و فعال کردن گروه های آموزشی مرتبط، در ترویج یادگیری غیر رسمی بکوشند. مقاله ی حاضر با هدف شناخت انواع یادگیری غیر رسمی، به معرفی منابع و تحلیل وضعیت آن در ایران می پرازد.

یادگیری غیر رسمی چیست؟

خرد متعارف می گوید، تجربه بهترین آموزگار است و آدمی شاگردی است که مشکلات او را آموزش می دهند. در عین حال ، اغلب اوقات افراد از موفقیت ها، شکست ها و یا تجربیات خود چیزی نمی آموزند. گرچه آنان درباره ی تجربه سخن می گویند، اما اکثراً برای آموختن درس های مناسب، موفقیت چندانی نداشته اند. آن ها نمی پرسند: «این واقعه چه چیزی را به ما می آموزد؟» به اعتقاد رالف والدوامرسن «هر کس که آموزش روزگار او را نرم و دانا نکند، هیچ دانا را در آموزش به او رنج نباید بردن که رنج او ضایع است.»

می توان گفت، یادگیری با ایجاد تغییر نسبتاً پایدار به عنوان یک نتیجه از کسب تجربه در ارتباط است. این یادگیری می تواند، به طور سازمان یافته و رسمی، در داخل مدارس فراگرفته شود یا در خانه، محل کار و در طول زندگی، به صورت غیر رسمی، غیر سازمان یافته یا پیش بینی نشده، از طریق مشاهده و کسب تجربه ی مستقیم ب وسیله ی عمل کردن، آموخته شود.

بنابراین، نوعی از یادگیری که در طول زندگی، توأم با کار و خارج از مدرسه و در تعطیلات به دست آید، «یادگیری غیر رسمی » نامیده می شود.

هاوکینگ در سال 2004 خاطر نشان کرد:«ادعا کردن این موضوع که یادگیری رسمی است یا غیر رسمی، خیی ساده نیست. در واقع، یادگیرنده با هر دو، پیوستگی و وابستگی دارد و فعالیت ها ی تدریس و یادگیری ممکن است در دو روش رسمی و غیر رسمی، مشروط بر این که فعالیت ها به صورت گروهی و یا دو به دو باشد، تقسیم شود».

طبق گفته ی مارک اسمیت «مبنای یادگیری غیر رسمی، تعاملات و فعالیت های اجتماعی و کسب تجربه هایی است که در هر زمینه ای می تواند اتفاق بیفتد.»

عده ای معتقدند، یادگیری غیر رسمی برنامه ای است که ما برای خودمان طراحی می کنیم. برای مثال، ممکن است شروع کنیم به خواندن در مورد موضوع مورد علاقه مان. در واقع، زمانی که در اینترنت جست وجو می کنیم، در گروه های اجتماعی شرکت می کنیم،فیلم های مستند تلویزیون را تماشا می کنیم، کتاب های کتاب خانه ها را مرور می کنیم یا با دوستان و خانواده از موزه ها و حیات وحش ها دیدن می کنیم، به طور ناخودآگاه در حال یادگیری هستیم.

یادگیری غیر رسمی می تواند همه ی این موارد باشد. به هر حال، روشی است برای کمک به افراد به منظور بسط دانش و یادگیری شان. به طور کلی، یادگیری غیر رسمی:

چه چیزی یادگیری غیر رسمی را متفاوت ساخته است؟

گاهی اوقات در محیط های دانشگاهی، شاهد دانشجویانی هستیم که با بالابردن دست سؤال می کنند: «ببخشید استاد، این قسمت جزو آزمون پایان ترم هست یا نه؟»

دلیل آشکارش این است که اگر موضوع مورد نظر در امتحان پایان ترم نیاید، دانشجو اجباری در یادگیری آن موضوع ندارد و در یادگیری مختار است. این مثال، تفاوت بارز یادگیری غیر رسمی با رسمی است. یادگیرنده مختار است، خودانگیخته است و خواستار یادگیری موضوعاتی است که اطلاعات او را از جهان اطرافش کامل می کند.

بنابراین، احتمال این که مطالب آموخته شده از یادگیری غیر رسمی، بعد از امتحان پایان ترم فراموش شود، اندک است، زیرا آن یادگیری پایانی ندارد.

شناخت این موضوع، ما را برای تفاوت قائل شدن بین یادگیری غیر رسمی و رسمی یاری می کند.

رابطه ی بین یادگیری رسمی و غیر رسمی و یادگیری هدف دار و تصادفی، با ذکر مثال در شکل زیر نشان داده شده است.

یادگیری انتخاب آزاد

موزه ها، کتاب خانه ها، برنامه های رادیو، تلویزیون و اینترنت، چالش شگفت انگیزی را در قرن حاضر ایجاد و آموزش و تدریس را دگرگون کرده اند. اما در عین حال به نظر می رسد، در طول زمان، همواره بعضی از آن ها به عنوان اشیای هنری، از زندگی روزمره بیرون کشیده و از آن جدا شده اند.

یادگیری انتخاب آزاد، به نوعی، یادگیری غیر رسمی است که در یادگیری افراد تأثیر شگفت انگیزی دارد و امری حیاتی است که خارج از مدارس و محل کار اتفاق می افتد. زیرا افراد خود انتخاب میکنند که چه چیزی را و چگونه یاد بگیرند. به اعتقاد رومارسس «بهترین معلومات ما آن هایی هستند که خود به شخصه فرا گرفته ایم».

برای مثال، اگر شخصی بخواهد در مورد هنر یاد بگیرد، می تواند به موزه ی هنر برود و یا کتابی را از کتاب خانه امانت بگیرد و مطالعه کند. اگر می خواهد در مورد طبیعت بداند، می تواند به نزدیکترین پارک محله ی خود برود.

منابع یادگیری غیر رسمی

 

منابع یادگیری غیر رسمی معمولاً از چهار جنبه ی زیر به دست می آید:

• جنبه ی شخصی:

یادگیری غیر رسمی می تواند در یک جنبه ی شخصی، به دور از سیستم آموزش سازمان یافته، اتفاق افتد که به پیشینه ی تجربه های فراگیرنده، دانش قبلی او، علاقه ها، مهارت های اجتماعی و مهارت هوشی او مربوط است. هم چنین با دست رسی به تکنولوژی آموزشی، محیط ها ی یادگیری شخصی برای هر شخص که می خواهد یادگیری اش را سامان دهد، توسعه یافته اند.

• جنبه ی فرهنگی – اجتماعی:

این جنبه از یادگیری غیر رسمی، به تعاملات دانش آموزان با اشخاص دیگر «والدین، اعضای خانواده، معلم، هم کلاسی ها، دوستان، کارکنان موزه و ...» مربوط است.

از موارد دیگر جنبه ی فرهنگی – اجتماعی، می توان به نمایشگاه و موزه ها، مقالات علمی، اسناد علمی، فیلم ها، وب سایت ها و وبلاگ ها اشاره کرد.

• جنبه ی فیزیکی:

محیط فیزیکی بی شک در زندگی روزمره ی انسان ها نقش غیر قابل انکاری دارد و بخش مهم و غیر قابل تفکیکی از بافت هر روزه ی زندگی را تشکیل می دهد. این جنبه به فضای فیزیکی احاطه شده ی فراگیرنده مربوط است که می تواند باعث ارتقای یادگیری آن بر عکس مانع یادگیری او شود. این موارد، به زیبایی محیط و یا در شبکه ی اینترنت به طرح بندی و وبلاگ ها و ... که همه منشأ آموزش غیر رسمی هستند، وابسته است.

• جنبه ی آموزشی:

این جنبه به ارتقای دانش فراگیرندگان از طریق فرصت دادن به آن ها برای شرکت در کارها و پروژه های گروهی در محیط های آموزشی مربوط است که فراگیرندگان را به گسترش تجربیاتشان از طریق اکتشاف و جست و جو در محیط، شبکه ی اینترنت و ... وا می دارد.

وضعیت یادگیری غیر رسمی در ایران

از آن جا که آموزش های سنتی و رسمی در بسیاری از کشورهای در حال توسعه، نارسایی هایی را از خود نشان داده و توفیق چندانی در پاسخگویی به نیازهای دانش آموزان حاصل نکرده است، برنامه ریزان آموزشی کشورهای گوناگون به فکر احیای یادگیری های خارج از مدرسه افتادند و در سطح متوسطه و عالی، جایی برای این آموخته ها در نظر گرفتند. بدین منظور، تقویت و توصعه ی آموزش های غیر رسمی خارج از مدرسه، از راه دور و آموزش های حضوری در بسیاری از کشورهای پیشرفته و در حال توسعه ی جهان متداول گشته و ضرورت چنین آموخته هایی، در کنار آموزش های رسمی و حضوری، به خوبی احساس شده است. در کشور ما نیز باتوجه به نظام و ترسیم وضعیت مطلوب آموزشی در قالب نظام جدید متوسطه، به آموخته های نظری و عملی دانش آموزان در خارج از مدرسه عنایت شده و برای چنین آموخته هایی، ارزش تحصیلی قائل شده اند.

بدیهی است، اگر به مجلات رشد صرفاً با دیدگاه سرگرمی نگریسته نشود، نوعی آموزش غیر رسمی محسوب می شوند که مدارس می توانند آن را برای مطالعه ی دانش آموزان مهیا کنند.

مهم ترین هدف از این کار هم باید فراهم ساختن زمینه ی ایجاد خلاقیت، ابتکار،تحرک علمی، روحیه ی پرسشگری، ترویج فرهنگ کار و تلاش، و میدان گشایی برای تولید و ایجاد فرصت فکر کردن باشد.